Məktəb nədir? Məktəb: cahili elmə qovuşdurur və ağıllı adama çevirir. Məktəb bizi cəhalət qaranlığından azad edir və parlaq gələcəyə aparır, insanın ləyaqəti onun verdiyi təhsil ilə bilinir.
Tanınmış maarifçi Məhəmməd Tağı Sidqi
Azərbaycan məktəb tarixi çox qədim və zəngin olmuşdur. Tədqiqatçılar hələ eramızdan əvvəl Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş dövlətlərdə məktəblərin fəaliyyət göstərdiyini yazırlar. Mədrəsə tipli bu məktəblərin əsas məqsədi «dövlət aparatı üçün xidmətçilər, din xadimləri, mollalar, daha sonralar – çarizm dövründə isə müsəlman ibtidai məktəbləri üçün müəllimlər hazırlamaq” idi. Bütün hallarda savad öyrətmək, təhsil vermək, hakim elitanın ideologiyasına cavab verən mütəxəssislər yetişdirmək bu tip məktəblərin başlıca vəzifəsi olmuşdu. Çox da uzaq olmayan keçmişdə bizim nəsil sovet dövrü məktəblərində sosialist ideologiyası prinsiplərini özündə ehtiva edən təlim –tərbiyə proqramları əsasında yetişdirilirdi. Bu dövrdə bütün sahələrdə insanın düşüncə və fəaliyyət azadlığı çevik bir sistem halinda idarə edilirdi. Zaman keçdikcə dünyada başverən sosial- siyasi dəyişiliklər, cəmiyyətlərdə demokratikləşmə prosesinin formalaşması bütün sahələrdə olduğu kimi təhsilə, onun alt yapısı olan məktəblərin fəaliyyətinə də rəngarənglik gətirmişdir. Baş verən dəyişiliklər məktəblər üçün çoxvariantlı nəticələrə gətirib çıxartdı. Məktəbin və təhsilin keyfiyyətinin inzibati-amirlik qaydalarla idarəolunması , təlim – tərbiyə proqramları, maddi-texniki təchizatı və s. artıq bu kimi uzun illər mövcud olmuş mexanizmlərin sıradan çıxması geridönməz reallığa çevrilmişdir. Məktəb humanist və demokratik prinsiplərin hökm sürdüyü zamanıla ayaqlaşaraq Alman filosofu İ.Kantın təbirincə desək " icbari mədəniyyət” mərkəzinə çevrilmişdir. Zaman məktəblərdən əsas fəaliyyət istiqamətini "ağıllı adama” çevirdiyi gənc nəslin şürunu həqiqəti dərk etməyə, demokratik dəyərlərin mənimsənilməsinə yönəltməyi tələb edir. Hazır göstərişlər, müəyyən konkret tapşırıqlar, ideya mübarizəsi aparmaq, hakim elitanın təbiətinə uyğunlaşdırılması məktəbin öz əsas vəzifəsini yerinə yetirməsinə mane olan metodlar arzuolunmaz hallara çevrilməkdədir. Müşahidələr göstərir ki, müxtəlif dövlətlər inkişaf etmiş məktəb modellərini öyrənərək kortəbii şəkildə öz ölkələrində tətbiq etmədilər, onlar ölkənin yerli şəraitə uyğun modellərini yaratdılar. Bu tip məktəblər tam olaraq sosiallaşmış, idarəetmədə heç bir məhdudiyyət qoyulmamış, təhsil azadlığına malik məktəblərdir. XXI əsr vətəndaşını yetişdirməkdə bu məktəblər sisteminin öz daxilində mənəvi və intellektual təhsil azadlığına məhdudiyyətlər qoyulmur, əksinə onlara üzərlərinə düşən öhdəliklərin tam olaraq yerinə yetirilməsinə şərait yaradılır. Çünki sürətlə dəyişən dünyamız məktəbdən yetişdirdiyi insana biliklə yanaşı həyatı bacarıqları verməyi tələb edir.
Amerika filosofu və pedaqoqu C. Dyüi "Məktəb və cəmiyyət” əsərində yazırdı : "Bir halda ki, təhsil – vakumda yox, insanın kəşfləri əsasında həyata keçən fəaliyyətdirsə, o zaman konkret təhsil azadlığı şagirdlərin və müəllimlərin və təhsil təsisatı kimi məktəbin azadlığından ibarətdir”. Məhz verdiyi təhsilin mahiyyətini məktəb binasından başlamış müəllimin şəxsiyyəti, şagird – müüəllim münasibətləri, valideyn – icma və idarəetmə strukturları və mexanizmləri,
eləcə də tədris olunan proqramları təşkil edən azad məktəb, cəmiyyətin sosial- mədəni dayaqlar əsasında inkişafında böyük rol oynaya bilən bu keyfiyyətə malik insanları yetişdirə bilər .
Məlahət Mürşüdlü,
Pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru
