“Elm və innovasiyaya sərmayə qoyulmazsa...."

"Universitetə sərmayə ölkənin inkişafı üçün açardır...”

“Azərbaycan universitetlərinin beynəlxalq rəqabət gücünə sahib olması üçün ən azı 1 milyard dollarlıq güclü investisiya proqramı tələb olunur...”

Aktuallığını nəzərə alaraq təhsil eksperti İlham Əhmədovun Azərbaycan təhsilinin problemlərinə həsr edilmiş “Universitetə sərmayə ölkənin inkişafı üçün açardır” .

“Müasir dünyada ali təhsilin inkişafı yalnız tədris korpuslarının mövcudluğu ilə ölçülmür. Universitetlər elm, innovasiya və insan kapitalı yaradan mərkəzlərdir. Əgər bu istiqamətlərə davamlı sərmayə qoyulmazsa, universitetlər formal olaraq mövcud ola bilər, amma inkişaf edə bilməzlər.

ADA Universitetində keçirilən beynəlxalq tədbirdə rektor Hafiz Paşayevin dediyi kimi, təhsilə qoyulan sərmayə ölkənin davamlı inkişafının ən effektiv yoludur. Təhsil, xüsusən də ali təhsil iqtisadiyyatın əsas resursu olan insan kapitalını formalaşdırır. Ona görə də hər bir universitetə edilən investisiyanın miqdarı və strukturu diqqətlə analiz olunmalı, bu vəsaitin səmərəli xərclənməsi təmin edilməlidir...

Azərbaycan reallığında isə ali təhsilə edilən sərmayələr, demək olar ki, yalnız təmir-tikinti ilə məhdudlaşıb. Halbuki universitetin missiyası elm və təhsil üzərində qurulur, daş-divar yönlü xərclər isə elmi inkişafı təmin etmir.

ETN-in və universitetlərin məsuliyyəti

Ən vacib sual budur: son 25 ildə Təhsil Nazirliyi universitetlərin inkişafına nə qədər investisiya ayırıb və bu vəsaitin neçə faizi elm və təhsilə, neçə faizi infrastruktur işlərinə yönəlib? Təəssüf ki, bu barədə ictimaiyyətə aydın və şəffaf məlumat təqdim olunmayıb.

Universitetlərin özlərinin də inkişaf üçün ciddi təşəbbüsləri olmayıb. 

Əksinə, onların əlində olan cüzi maliyyə resursları da “fondlara könüllü köçürmə” adı ilə mərkəzləşdirilib. Belə siyasət nəticəsində universitetlərimizin qlobal inkişafdan 20–25 il geri qalması təbii haldır.

Beynəlxalq təcrübə: Rusiyanın və Qərbin modeli

Müqayisə üçün qeyd edək ki, Rusiya Federasiyasında dövlət və özəl sektor universitetlərə böyük həcmdə və mərhələli şəkildə investisiyalar yönəldir. Məsələn, təkcə “Sberbank” bu il altı universitetdə yeni İT proqramlarının hazırlanmasına 15 milyon dollar ayırıb. Bundan əvvəl dövlət proqramları çərçivəsində yüz milyonlarla dollar sərmayə yatırılıb. Nəticədə rus universitetlərində distant təhsil, rəqəmsal transformasiya və süni intellekt fakültələrinin yaradılması mümkün olub...

Dünyanın qabaqcıl universitetləri – MIT, Oxford, ETH Zürich, KAIST – də məhz sistemli investisiyaların hesabına elm, innovasiya və insan kapitalının mərkəzinə çevriliblər.

İnvestisiya strukturu necə olmalıdır?

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, universitetə qoyulan vəsaitin düzgün bölgüsü inkişaf üçün əsas şərtdir. Optimal model belə ola bilər:

• Tədqiqat və innovasiya infrastrukturu – 30%

(laboratoriyalar, texnoparklar, patent dəstəyi)

• Akademik heyət və insan kapitalı – 25%

(maaşlar, xarici mütəxəssislərin cəlbi, beynəlxalq mübadilə)

• Təhsil keyfiyyəti və tələbə dəstəyi – 20%

(təqaüdlər, startap qrantları, rəqəmsal platformalar)

• İnfrastruktur və kampus həyatı – 15%

(kitabxana, yataqxana, idman və mədəniyyət mərkəzləri)

• Beynəlxalqlaşma və əməkdaşlıq – 10%

(ikili diplomlar, konsorsiumlar, qlobal reytinqlər)

Azərbaycan reallığında isə investisiyanın demək olar ki, 90–95%-i təmir-tikintiyə yönəlib. Bu isə universitetləri “quru korpus” statusunda saxlayır.

İnsan kapitalı böhranı

İnvestisiya çatışmazlığı nəticəsində insan kapitalı zəifləyib. Təhsil Nazirliyi islahatları aparmaq üçün belə, çox vaxt mütəxəssis tapmayıb, kadrları qeyri-akademik müəssisələrdən toplamaq məcburiyyətində qalıb. Bu isə uzunmüddətli geriliyin əsas səbəblərindən biridir.

Əgər elm və innovasiyaya sərmayə qoyulmazsa, yaxın 10–15 ildə də universitetlərimiz inkişaf edə bilməyəcək, əksinə “ucuz və keyfiyyətsiz” təhsil modellərinin nümunələrinə çevriləcək.

Çıxış yolu: islahat və sərmayə

Azərbaycan universitetlərinin beynəlxalq rəqabət gücünə sahib olması üçün ən azı 1 milyard dollarlıq güclü investisiya proqramı tələb olunur. Bununla yanaşı, həm Təhsil Nazirliyində, həm də universitetlərin özündə ciddi kadr islahatları aparılmalıdır. Yalnız bu halda 10 ildən sonra nəticələri hiss etmək mümkün ola bilər.

Əks halda, universitetlərimiz Avropa və Rusiyadan deyil, hətta Qazaxstan və Özbəkistan universitetlərindən də geri qalmağa davam edəcəklər.

Son 25 illik təcrübə göstərdi ki, yalnız təhsil haqqı və təmir-tikinti yönlü xərclərlə universitet inkişaf edə bilmir. Müasir universitetin gücü tədqiqat, innovasiya və beynəlxalq əməkdaşlıqda ölçülür. Əgər bu istiqamətlərə sərmayə qoyulmasa, ali təhsil sistemi suyu quruyan dəyirmana bənzəyəcək – forması var, amma funksiyası yoxdur...

Dos. İlham Əhmədov"