Azərbaycan kimi ölkə üçün 51 universitet çoxdur!

Ədalət Muradov: "UNEC süni intellektual təhsilə tətbiq etməyə hazırlaşır"

AzTehsil.com təqdim edir.

İyunun 19-da Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin (UNEC) 95 yaşı tamam olur. Ölkəmizin ali təhsil sferasında mühüm yeri olan bu universitet zamanında xeyli inkişafa, xeyli qalmaqala imza atıb. Son illər UNEC həm daxildə, həm də xaricdə Azərbaycan təhsilinin brendinə çevrilib. Universitetinin rektoru, iqtisad elmləri doktoru, professor Ədalət Muradov UNEC-in 95 illik yubileyi münasibətilə AzEdu.az-a geniş müsahibə verib.

UNEC iqtisadçı kadrların hazırlandığı ən böyük məktəbdir

- Ədalət müəllim, qarşıdan gələn yubiley yaşınızı təbrik edirik. İstərdik ki, fəaliyyətinizə nəzər salaq. Bu müddət ərzində universitet hansı yeniliklərə imza atıb? Universitetin keçmiş nəticələrini necə qiymətləndirirsiniz?

- Universitetimizə diqqət ayırdığınız üçün mən də sizə təşəkkür edirəm. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti həqiqətən də köklü ali təhsil müəssisələrindən biridir. Universitet 1930-cu ildə həyət edilib. UNEC-nin müdafiəsi üzrə kadrların hazırlanması ilə məşğul olan ən böyük və güclü məktəbdir.

Yeri gəlmişkən, qeyd edim ki, UNEC Cənubi Qafqazda da iqtisadyönümlü ən böyük ali təhsil müəssisəsidir. 95 il ərzində universitetin qazandığı uğurlar haqqında danışmaq, təbii ki, həm çətin, həm də vaxt aparan bir məsələdir. Lakin bir məqamı qeyd etmək istəyirəm ki, bu universitetimiz dünyada tanınmış nüfuzlu ali təhsil müəssisələrindən biridir. Belə ki, UNEC bir sıra beynəlxalq reytinqlərdə və nüfuzlu sıralamalarda ölkəmiz üzrə birinci, başqa yerlərdə ikinci pillədədir. Düşünürəm ki, universitetin ən böyük uğurlarından danışarkən son büdcə elmi fəaliyyətinin artırılması istiqamətində nailiyyətlər olaraq qeyd edilib.

“Web of Science” və “Scopus” bazalarında çap olunmuş məqalələrin artım tempinə görə UNEC dünyada lider mövqedədir. Hazırda bu qədər yüksək artım sürəti artıran ikinci bir universitet yoxdur. İstinad göstəriciləri yüksək səviyyəli uğurlarımızdır. Məsələn, “Scopus” bazasında UNEC-ə aid məqalələrə istinadların sayı 10 ildə 1000 dəfə, “Web of Science” bazasında 310 dəfə artıb. Məqalələrin ümumi sayına artım həm “Scopus”, həm də “Web of Science” üzrə bu göstərici 200 dəfədən çox artım gətirdi. Bu artım tempinə görə də universitetimiz dünya üzrə lider mövqedədir. Məqalə sayının özü çox önəmlidir, amma hesab edirəm ki, ən böyük uğur məqalələrinin sayının artması deyil, müəllimlərimizdə yüksək səviyyədə güvən hissinin formalaşdırılmasıdır. müəllimlərimiz, tədqiqatçılarımız anlayırlar ki, “Web of Science” və “Scopus”-da məqalələr çap əvvəllər düşünüldüyü qədər çətin deyil. Həqiqətən də bu, belədir.

Eyni zamanda, universitetin yüksək keyfiyyətlərinə nəzər saldıqda mühüm irəliləyişləri görmək mümkündür. Belə ki, 10 il əvvəl UNEC-də təhsil sahəsinin 70%-i ödənişli əsaslarla, yalnız 30%-i dövlət sifarişi əsasında oxuyurdu. Bu oradakı universitetə qəbul olan dəyişdirin keçid ballarının aşağı olduğunu göstərirdi. Hazırda mövcud vəziyyətdə fərqlidir: UNEC-də təhsil sahəsinin 80%-i dövlət sifarişi əsasında, yalnız 20%-i ödənişli əsaslarla təhsil alır. Bu fakt onu göstərir ki, Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetini seçən abituriyentlər yüksək bal toplayan, savadlı və məqsədyönlü gənclərdir. Mənə elə gəlir ki, bu, bizim uğurlarımızdan biri sayılmalıdır.Ümumiyyətlə, UNEC-in yetərincə potensialı var və düşünürəm ki, bu potensialın reallaşdırılması üçün əlavə addımlar atmağa ehtiyacımız var. O ki qaldı təhsilin özündə dəyişikliklərlə bağlı məsələyə, biz regionda ilk dəfə rəqəmsal universitet modelini reallaşdıra bildik. Bu baxımdan təhsil prosesinin idarə edilməsi və keyfiyyətinin monitorinqi xeyli asanlaşıb. Belə ki, hər an biz təhsildə baş verənlərlə bağlı monitorinq, qiymətləndirmə apara bilirik. Harada ehtiyac varsa, müdaxilə edə bilirik ki, bizi qane etməyən məqamlar aradan qalxsın. Tələbələrimiz üçün “bir pəncərə” sistemi tətbiq etmişik. Bu da o deməkdir ki, tələbələrimizə lazım olan istənilən sənədi universitetə gəlmədən, öz şəxsi kabinetləri vasitəsilə sifariş edə bilərlər. Müəyyən olunmuş vaxt çərçivəsində həmin sənədi tələbələrimiz əldə edirlər. Bundan başqa, universitetimizdə kifayət qədər zəngin elektron kitabxana mövcuddur. Məlumat üçün bildirim ki, bu gün kitabxanamızda mövcud olan resursların sayı 5 milyona yaxındır. Bu isə o deməkdir ki, tələbə, müəllim və məzunlarımız ən müasir elmi və tədris vəsaitlərindən sərbəst şəkildə istifadə edə bilirlər.

Müəllimlərin maaşı 2 dəfə artıb

- Eyni zamanda, universitetimizdə müəllimlərin fəaliyyətinin nəticələrinə əsaslanan qiymətləndirmə sistemi mövcuddur. müəllimlərin maaşı sabit vəzifə maaşı prinsipi ilə deyil, nəticəsinə əsasən fərqli şəkildə göstərilir. Bu sistemdə ilk onluğa daxil olan müəllimlərin maaşı 2 dəfə, 11-ci yerdən 30-cu yerə qədər olan müəllimlərin maaşı 70% artırılır. Reytinqin hesablanması üçün təxminən 100-dən çox sistemdən istifadə edirik və bu sistemlərin 70%-i dəqiq tədqiqat işləri ilə bağlıdır. UNEC-də müəllimlərimizi şərti olaraq iki əsas qrupa bölmüşük: yalnız pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olanlar və həm pedaqoji, həm də tədqiqat fəaliyyəti aparan müəllimlər. İkinci qrupa aid olan, yəni tədqiqatçı statusu əldə edən müəllimlərin maaşı 50% artırılır. Bu statusu almaq üçün müəllimin son 5 il ərzində çap olunmuş məqalələrə istinadların sayı 100-dən çox olmalıdır. Əvvəllər "Google Scholar" bazasından istifadə edirdik, amma artıq iki ildir ki, bu yanaşmanı "Scopus" bazası əsasında tətbiq edirik. fərdi son beş ildə “Scopus”da çap olunmuş məqalələrə istinadların sayı 100-dən, H indeksi 8-dən az olmamalıdır. Bundan əlavə, xarici dil sertifikatı təqdim edən müəllimlərə əmək haqqı fondundan 15% əlavə ödəniş edilir.

Universitetimizdə UNEC Extern (Distant Təhsil Mərkəzi) fəaliyyət göstərir. Bu mərkəzdən 20 dəqiqə tələbəyə uzaqdan təhsil vermək imkanımız var. Mərkəz 2018-ci, o zamankı təhsil naziri, hörmətli Ceyhun Bayramovun ildönümü ilə açılıb. Hazırda auditoriyalarımızın 80%-i hibrid auditoriyalardır. Bu o deməkdir ki, istənilən vaxt hibrid dərslərin qurulması texniki cəhətdən tam mümkündür. Hesab edirəm ki, yaxın gələcəkdə hibrid dərslərin geniş tətbiqi qaçılmaz olacaq. Hazırda çalışdığımız ən böyük layihələrdən biri süni intellektin təhsilə tətbiqidir. Hesab edirəm ki, vaxtlarda bu əməliyyat işləri başa çatdıraraq əldə etmək üçün ətraflı məlumat verəcəyik. Universitetimiz artıq rəqəmsallaşdığı üçün süni intellektin tətbiqi texniki və infrastruktura heç bir imkan yaratmır. Bu baxımdan, UNEC-də tətbiqi çox asan və realdır. Düşünürəm ki, süni intellektin təhsil prosesindən sonra universitetimizə qarşı qoyduğu strateji hədəflərə daha çox irəliləyəcək.

Son hədəfimiz olan universitetimizin 100 illik dünyanın 500 ən yaxşı ali təhsil müəssisəsi sırasına daxil olmasıdır. Hazırda beynəlxalq reytinqlərdə UNEC 1029-cu yerdədir. Əminəm ki, iyun ayında açıqlanacaq plan cədvəlində UNEC-də xeyli yaxşılaşacaq. Bir sözlə, ümumiləşdirmək olar ki, universitetimizin gələcək uğurları üçün hələ də güclü elmi, akademik, texnoloji və təşkilati potensial mövcuddur. Əminəm ki, universitetimiz qarşıya qoyduğu hədəflərə uğurla nail olacaq.Universitetin tarixini nəzərə alsaq, sizcə, hansı dövrü "qızıl dövr" adlandırmaq olar?

- UNEC brendi 2016-cı ilin mart ayından tətbiq olunur və həmin vaxtdan rəsmən qüvvəyə minib. Azərbaycanda ilk dəfə olaraq ali təhsilin brendləşməsi bizim universitet tərəfindən həyata keçirilir. Bu əgər UNEC brendi haqqında konkret danışırıqsa, əsas etibarilə 2016-cı ildən bəri davam edəcək.

Amma bütünlükdə universitetimiz haqqında danışırıqsa, mənim tərəfimdən onun bir dövrünün “qızıl dövr” kimi adlandırılması doğru olmaz. Çünki UNEC köklü ənənələrə malik ali məktəbdir və fəaliyyəti dövründə çoxlu uğurlar əldə edib. UNEC haqqında ən dolğun və obyektiv qiyməti Ümummilli lider Heydər Əliyev universitetimizin 70 illiyi vaxtı vermişdi. Bir səfər Ulu öndər universitetimizin inkişafı ilə bağlı öz dəyərli tövsiyələrini də söyləmişdi. Biz bu gün proqramlarımızı məhz onun səsləndirdiyi təklif, arzu və tapşırıqlar əsasında qurulmuşuq. Bütün bunlar bu ali təhsil müəssisəsinin tarixi çoxşaxəli və keyfiyyətlidir.

Bildiyiniz kimi, universitet bir neçə dəfə fəaliyyətini dayandırmalı olub. Amma bu gün UNEC yenidən dirçəlmiş, müasir tələblərə cavab verən, ayaq üstə qürurla dayanan bir ali məktəbdir. Düşünürəm ki, ali məktəb dövlətləri və bölgə ən güclü universitetləri ilə çalışır, bu hərəkəti öz gücü ilə dayandırır və fəaliyyətini davam etdirir. Bütövlükdə, bu gün yeni universitet modelinə ciddi ehtiyac var. Və bu ehtiyac yalnız Azərbaycanda deyil, bütün dünyada gündəmdədir. Klassik, universitet modeli artıq öz dövrünü başa vurmuş hesab. Birinci Sənaye İnqilabı formalaşdırılmış universitet modeli bu gün də demək olar ki, eyni formatda fəaliyyətini davam etdirir. Nəzərə al belə ki, Dördüncü Sənaye İnqilabı dövründə bu model artıq effektiv nəticə vermir. tam, ali təhsil bu gün sürətli iqtisadi və texnoloji dəyişikliklərdən geri qalır. Bu gün texnologiya şirkətləri artıq innovasiya mərkəzlərinə çevrilir. Məhz buna görə də universitet modeli dəyişməlidir. Dünyada bu maraqlı maraqlı müzakirələr gedir. Ən çox çıxış edən yanaşmalardan biri odur ki, təhsil tələbə mərkəzli və adaptiv olmalıdır. Eyni zamanda, təhsil sistemi daha çox bacarıqların inkişafı fokuslanmalıdır. Müəllimin auditoriyanın mərkəzində dayanıb mühazirəsinə baxması və ertəsi gün oxunması bu mühazirəni yalnız təkrar model artıq özünü doğrultmur. Universitet dəyişikliklərlə ayaqlaşa bilməkcə, liderlik missiyasını itirir. Halbuki universitet bu dəyişikliklərin qarşısında alınmalı, layihəkar və yönverici olmalıdır.

Bu gün ən çox səslənən fikirlərdən biri də budur ki, ali təhsil iş bazarının tələblərinə uyğun mütəxəssis hazırlamalıdır. Lakin bu yanaşma çox ciddi müzakirə tələb edir. Belə ki, əgər universitet yalnız fəaliyyət bazarının tələblərinə uyğun mütəxəssis yetişdirirsə, bu, təhsilin inkişafını əngəlləyən bir amilə çevrilə bilər. Çünki bugünki fəaliyyət bazarının vəziyyəti, şəxsi universitet, inkişaf hədəfi yox, sadəcə hazır vəziyyətə gətirir. Əgər ali məktəblər öz fəaliyyətlərini yalnız bu çərçivədə qursalar, bu, universitetlərin inkişafını “dondura” bilər. Universitet bu gün ancaq bazara uyğun mütəxəssis hazırlasa, bu o idarə ki, təhsil heç zaman inkişaf edə bilməz. Hazırda ən aktual gücün biri də təhsilin fərdiləşdirilməsidir. Hər hansı bir təhsil üçün fərdi təhsil trayektoriyası sahəsinə malik olmaq: o hansı məzmunu necə və nə zaman daha qavrayır, üsulla daha yaxşı öyrənir və s. Əslində, ali təhsil yarananda bu model fərdiləşmiş şəkildə qurulmuşdu. Misal, Aleksandr Makedonskinin müəllimi Aristotel ilə fərdi şəkildə məşğul: hansı güclü (məqalədə) güclü idisə, bu sahə üzrə bacarıqlarını inkişaf etdirib, zəiflətmək üçün arxa planda saxlayıb.Zaman keçdikcə, əhalinin artması və resurs çatışmazlığı səbəbindən təhsil kütləviləşdi, çoxsaylı təhsilalanlara bir müəllim tərəfindən təlim verilməyə başlanıldı. Bu, savadlılıq səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olsa da, təhsilin keyfiyyətinə mənfi təsir göstərdi. Bu gün rəqəmsallaşma və süni intellekt həmin fərdiləşmiş təhsil modelinə qayıtmaq üçün əvəzolunmaz vasitədir. Süni intellekt, əslində, “yardımçı professor” funksiyasını yerinə yetirə bilər. Tələbə 24 saat ərzində onunla ünsiyyət qurub suallar verə, mövzuları izah etdirə bilər. Bu texnologiyalar təhsilin fərdiləşdirilməsini təmin edərək onun keyfiyyətində inqilab yarada bilər. Yetər ki, bu yanaşma doğru tətbiq olunsun. Çox vaxt belə fikirlər səslənir ki, süni intellekt müəllimi əvəz edəcək. Lakin bu, tam doğru yanaşma deyil. Salman Xanın süni intellektin təhsildə rolu haqqında kitabında qeyd olunur: “Müəllimi süni intellekt yox, süni intellektdən istifadə etməyi bacaran müəllimlər əvəz edəcək”. Yəni süni intellektin rolu, müəllimi tam əvəz etmək deyil, onun tədris prosesini dəstəkləmək və gücləndirməkdir. Ekspertlərin ən çox dəstəklədiyi yanaşmaya görə, süni intellekt dərs zamanı deyil, daha çox dərsdən sonrakı tapşırıqların icrası prosesində tələbənin yanında olmalıdır. Bu səbəbdən, süni intellektin tədrisə tətbiqi yalnız texnoloji məsələ deyil, eyni zamanda pedoqoji və metodoloji məsələdir və çox həssas yanaşma tələb edir.- Azərbaycanlı tələbələrin bir qismi hazırda xarici ölkələrdə təhsil alır. Gələcəkdə UNEC-in həmin tələbələrlə görüşlər təşkil etməsi mümkün ola bilərmi? Sizcə, belə görüşlərin nəticələri və töhfələri necə ola bilər?

- Sizin toxunduğunuz məsələnin arxasında duran əsas problem ondan ki, universitet mühiti dəyişməlidir. Sovet mühitindən universitet tam şəkildə uzaqlaşmalıdır. Bu, necə həyata keçirilə bilər? Onlardan biri işimizin ikili diplom proqramı sonra xaricə göndərilməsi və daha çox qayıdıb burada təhsilini davam etdirməsidir. Hazırda bizim belə 11 ikili diplom proqramımız mövcuddur. Amerika, Fransa, Litva, İsveç, Rusiya, Türkiyə, Özbəkistan və s. birləşmə ilə ikili diplom proqramları real oxumaq. Reallıq budur ki, bu kimi ikili diplom proqramları universitet mühitinin və sistemin dəyişməsinə hər hansı bir ciddi təsir göstərir. Doğrudur, bu, xaricdə oxuyan tələbə üçün əlavə üstünlük kimi qiymətləndirilə bilər. Hazırda bizim əsas düşündüyümüz budur ki, ikili diplom proqramlarındansa, xarici universitetlərin proqramlarını öz universitetlərimizə gətirək. Bu proqramlar xarici universitetlərin müəllimləri ilə birgə həyata keçirilir. Bu, artıq kampus daxilində kampus modelidir. Yəni, universitet daxilində başqa bir universitetin təhsil mühiti formalaşdırılır. UNEC olaraq Almaniya və Böyük Britaniyanın müvafiq universitetləri ilə bu istiqamətdə artıq iki ilə yaxındır ki, işlər aparırıq. Düşünürəm ki, yaxın vaxtlarda bu işi tamamlaya biləcəyik.Universitetlər artıq ənənəvi universitet modelindən yeni, yəni multiversitet modelinə keçirlər. Bir neçə ali məktəb bir universitetin içərisində fəaliyyət göstərir. Məsələn, universitetimizdə mühəndislik fakültəsi var. Həmin fakültədə mühəndislik və elektronika mühəndisliyi proqramı üzrə hazırlıq Almaniyanın hər hansı bir universiteti ilə birlikdə həyata keçirilə bilər. Eyni zamanda, bizdə qida mühəndisliyi üzrə proqram mövcuddur. Bu sahədə Ege Universiteti ilə ikili diplom proqramımız var. Həmin universiteti bu sahədə kifayət qədər uğurludur. Xarici universitet müəllimləri UNEC-ə gəlib tələbələrimizə dərs keçsinlər, bizim müəllim və tələbələr də fərqin olub olmadığnı, nə qədər böyük fərqin olduğunu və s. aydın şəkildə hiss etsinlər. Bəzən belə bir yanlış yanaşma mövcuddur: əgər xarici təhsildirsə, deməli, bu mütləq müsbətdir; əgər Azərbaycan təhsilidirsə, bu, daha aşağı səviyyəlidir. Bu yanaşma doğru deyil. Hesab edirəm ki, kampus daxilində kampus modelini həyata keçirə bilsək və bu model regionda ilk dəfə olaraq Azərbaycanda reallaşsa, çox az sayda ali məktəbin multiversitetə çevrilə biləcəyini nəzərə alaraq, bu model çox faydalı ola bilər. Bu kontekstdə distant təhsil də ön plana çıxır. Sirr deyil ki, bir çox yeni ixtisaslar üzrə ölkəmizdə yetərincə mütəxəssis yoxdur. Bu mütəxəssisləri xaricdən gətirmək isə böyük vəsait tələb edir. İkinci bir məsələ isə dil problemidir. Xaricdə yaşayan azərbaycanlı alimləri bu prosesə cəlb etmək lazımdır. Onlar da, ən azı, Azərbaycanda bu gün mövcud olmayan, amma ölkə iqtisadiyyatı və gələcəyi üçün çox əhəmiyyətli olan yeni ixtisaslar üzrə hazırlığın başlanmasına töhfə verə bilərlər. Bu baxımdan distant təhsil əvəzsizdir. Əlbəttə, ilkin mərhələdə bütün ixtisaslar üçün yox, ancaq hansı ixtisaslar üzrə mütəxəssis çatışmazlığı varsa, həmin sahələr üzrə distant təhsili tətbiq etmək mümkündür. Məsələn, ABŞ üçün distant təhsil bizim qədər önəmli olmaya bilər. Çünki ABŞ həm böyük ölkədir, həm də müəllim-professor heyəti kifayət qədər çoxdur. Amma bizim üçün distant təhsil olduqca əhəmiyyətli və vacibdir. Mənə elə gəlir ki, artıq bu mövzu ətrafında ciddi və açıq müzakirələrə başlamalıyıq. Şəxsi fikrim budur ki, distant təhsil qaçılmazdır. Bu təhsil forması bir çox problemlərin həllinə də yardım edə bilər. Məsələn, kimsə 40-45 yaşındadır və baytarlıq üzrə ali təhsil alıb, lakin maliyyə sahəsində çalışmaq istəyir. O zaman niyə yenidən universitetə qayıtmalıdır? Bu halda ömürboyu təhsil modeli, yəni əsasən sertifikat proqramları köməyə gəlir. Amma bu zaman da başqa bir problem ortaya çıxır: bu proqramların nəticəsində əldə olunan sertifikatları işəgötürənlər tanıyacaqmı? Məsələn, həmin şəxsin baytarlıq diplomu ilə yanaşı, mühasibatlıq üzrə sertifikatı varsa, işəgötürən bunu nəzərə alaraq onu işə götürməlidir. Həmin sertifikat da peşəkarlıq göstəricisi kimi qəbul olunmalıdır. Belə olduğu halda təhsil xidmətləri bazarı da formalaşacaq və bu həm də rəqabəti stimullaşdıracaq.Azərbaycanda hazırda 51 ali məktəb var. Universitetlər arasında rəqabətin təşviq edilməsi çox vacibdir. Fikrimcə, bir suala cavab verməliyik: Azərbaycan kimi ölkə üçün 51 universitet azdır, yoxsa çoxdur? Mənə görə, bu, çoxdur. Rəqabətdən danışarkən ilk növbədə mövcud universitetlər arasında ədalətli rəqabət mühiti formalaşdırmaq lazımdır. Hesab edirəm ki, özəl universitetlərin sayının artırılması zəruridir. Bu, eyni zamanda dövlətin təhsilə ayırdığı vəsaitlərin daha səmərəli istifadə edilməsinə şərait yarada bilər. Rəqabətə dair növbəti məsələ Azərbaycanda xarici universitetlərin sayının artırılmasıdır. Yerli universitetlər ölkə daxilində bu təzyiqi hiss etməlidirlər. Məsələn, Özbəkistanda artıq 30-a yaxın xarici universitetin filialı açılıb. 2030-cu ilə qədər bu rəqəmin 50-yə çatdırılması planlaşdırılır.

(ardı var)

.