Sənayeləşmə dövrü - pedaqoji idarəetmənin mərhələləri
Sənayeləşmə dövründə Azərbaycan ərazisində sənaye sahələrinin yaranması, iqtisadiyyatın inkişafına meylin artması təhsilin forma və məzmununda dəyişikliklərin baş verməsinə təsir etməkdə idi.
Avropadan, xüsusən Rusiyadan sənayenin inkişafı baxımından Azərbaycana miqrasiya edən kapitalistlər buraya öz mədəniyyətləri ilə yanaşı, ibtidai və orta, politexnik təhsillərini də eksport etməkdə maraqlı idi. Onlar tədricən ucuz əl əməyindən istifadə etmək üçün burada yaşayan xalqlara rus, ingilis, alman dillərində ibtidai təhsil verməyə üstünlük verirdilər. Bu zaman təşkil olunan savad məktəblərinin idarə olunmsı da müxtəlif olurdu.
Orta əsrlərdə məktəb və mədrəsələrin, XIX əsrin 30-cu illərindən rus-tatar məktəblərinin, Sovet hakimiyyəti illərində ümumtəhsil məktəblərinin idarəedilməsinin mütərəqqi ənənələri və tarixi təcrübəsi, Azərbaycan pedaqoji fikrinin görkəmli nümayəndələri N.Gəncəvi, N.Tusi, M.Füzuli, A.Bakıxanov, M.Ş.Vazeh, M.F.Axundov, H.Zərdabi, S.Ə.Şirvani, F.Köçərli, R.Əfəndiyev, N.Nərimanov, M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, F.Ağazadə, M.T.Sidqi, Ü.Hacıbəyov, S.S.Axundov, Ə.Seyidov və başqalarının pedaqoji irsi məktəbin idarəolunması və ona rəhbərliyin əsas mənbələrindəndir.
XVIII əsrin sonu və XIX əsrin əvvəllərində məktəblərin forması tədricən dəyişilərək mollaxanalardan, mədrəsələrdən, «şkola», «rus-tatar məktəbləri», «gimnaziya, «semenariya» formalarına keçdi. Bu zaman məzmun isə dini biliklərdən çox dünyavi elmlərə yönəldi.
Sənayeləşmə dövründə idarəetmədə sistemləşmə formalaşmağa başladı. Müasir dövr Azərbaycanda pedaqoji idarəetməni isə 3 əsas mərhələyə ayırmaq olar (sxem 1):
Xalq Cumhuriyyəti dövründə hökumətin milli kadrların yetişdirilməsinə, bu sahədə təhsilin tamamilə yenidən qurulmasına xüsusi əhəmiyyət verilmiş, təhsil islahatları aparılmışdır. Təhsilin yeni yanaşmalarla idarə olunmasının nəticəsində tədrisin Azərbaycan dilində aparılması, məktəblərin milliləşdirilməsi, Bakı Dövlət Universitetinin yaradılması əldə edilmişdir.
1920-1990-cı illər arasında Sovet hakimiyyəti dövründə təhsilin kütləviliyinə ciddi fikir verilmiş, Azərbaycanda yaşayan əhalinin bütövlükdə savadlanmasına nail olunmuşdur. Lakin ixtisaslı kadrların irəli çəkilməsində digər millətlərin nümayəndələrinə, xüsusən ruslara üstünlüyün verilməsi prosesi milli kadrların inkişafına ciddi təsir göstərmişdi.
Həyatını millətinin inkişafına həsr etmiş Ümummilli lider Heydər Əliyevin Azərbaycana rəhbər seçilməsi vəziyyəti kökündən dəyişdirmişdir. Heydər Əliyev Azərbaycan təhsilinin inkişafında mühüm xidmətlər göstərmişdir. Onun sayəsində ötən əsrin 70-80-ci illəri Azərbaycan təhsilinin coşqun yüksəliş illəri kimi tarixi yaddaşımıza daxil olmuşdur. 70-80-ci illərdə Heydər Əliyevin qayğısı nəticəsində 350 mindən çox şagird yeri olan 680 ümumtəhsil məktəbi tikilib istifadəyə verilmişdir. 1973-cü ildə ümummilli liderin təşəbbüsü ilə Bakıda yaradılan Cəmşid Naxçıvanski adına ilk hərbi məktəb Azərbaycanda milli hərbi kadr hazırlığı üçün baza rolunu oynamışdır. 1969-1982-ci illərdə məktəbəqədər tərbiyə müəssisələrinin sayı 1875-ə çatmış, 1979-cu ildə orta məktəblərin şəbəkəsi 1965-ci illə müqayisədə 3 dəfədən çox artmışdır.
Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra, 1991-ci ildən bu günümüzə qədər mövcud olan təhsil sistemi idarə olunmasında, məzmun və mahiyyətində böyük dəyişiklər baş verdi. Hal-hazırda təhsil sahəsində zəruri olan islahatların aparılması aşağıdakı istiqamətlər üzrə planlaşdırılır.
Təhsil sahəsində zəruri olan islahatlar:
- səriştəyə əsaslanan şəxsiyyətyönlü təhsil məzmununun yaradılması;
- təhsil sahəsində insan resurslarının müasirləşdirilməsi;
- təhsildə səmərəli idarəetmə mexanizmlərinin yaradılması;
- müasir tələblərdə ömür boyu təhsilin infrastrukturunun yaradılması;
- dünya təhsil sisteminin standartına uyğun maliyyə modelinin qurulması;
- müasir kadrların hazırlanması mexanizminin təşkili.
90-ci illərdən etibarən Sovet təhsil sistemindən modern təhsil siteminə keçidin əsasında aparılan islahatlardan ilk ən vacibi 1993-cü ildə ölkədə ikipilləli ali təhsilin (bakalavriat və magistratura) tətbiqinə başlanılması olmuşdur. Daha sonra 1999-cu ildə "Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində İslahat Proqramı” təsdiqindən sonra bütün təhsildə islahatlar sistemli xarakter almağa başlamışdır.
Avropada vahid ali təhsil məkanının yaranmasını nəzərdə tutan və 1999-cu ildə başlamış Boloniya prosesinə ölkəmiz 2005-ci ildə qoşulmuşdur. Həmçinin 2009-cu ildə qəbul edilən "Təhsil haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu təhsil sahəsində aparılan islahatların normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsinə imkan vermişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyevin 2013-cü il 24 oktyabr tarixli sərəncamı ilə "Azərbaycan Respublikasında təhsilin inkişafı üzrə Dövlət Strategiyası” təsdiq edildi. Beləliklə, aparılan bu islahatlar nəticəsində təhsilin inkişafı istiqamətləri və hədəfləri müəyyən edilərək fəaliyyət davam edir (ardı var).
Ş.Qəribov, İ.Əsədova
