“Diplomu var, bacarığı yoxdur”

Hazırda Azərbaycanda “diplom üçün oxuma” meyli olduqca güclüdür. Tələbələr arasında əsas məqsəd artıq bilik və bacarıq qazanmaq deyil, sadəcə ali təhsil diplomu əldə etməkdir. Bu tendensiya yalnız gənclərin təhsil motivasiyasını dəyişdirmir, eyni zamanda ölkədə ali təhsilin keyfiyyətinə də mənfi təsir göstərir. "Diplom üçün oxuma" meyli universitetlərin nüfuzuna, tədrisin effektivliyinə və gələcək kadr hazırlığına ciddi problemlər yaradır.

Mövzu ilə bağlı  danışan təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirib ki, təhsil sistemində “diplom üçün oxuma” meylinin güclənməsi təkcə tələbələrin fərdi seçimindən qaynaqlanmır. 

Onun sözlərinə görə, bu, həm sosial, həm iqtisadi, həm də institusional səbəblərin birgə təsiri ilə formalaşan daha geniş struktur problemdir və ali təhsilin keyfiyyətinə birbaşa təsir göstərir:

“Bu tendensiya həm əmək bazarının balanssızlığı, həm universitetlərin qəbul siyasəti, həm sosial status davranışı, həm də təhsilin məzmun və idarəetmə modelindən irəli gələn problemlərlə sıx bağlıdır”.

Ekspertin fikrincə, əmək bazarının tələbləri ilə ali təhsil arasında illərlə davam edən uyğunsuzluq “diplomu olan iş tapar” yanaşmasını gücləndirdi və bu yanaşma nəticə etibarilə tələbələr arasında məqsəd deyil, “kağız daşıyan sənəd” üçün oxuma psixologiyasını formalaşdırdı:

“Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsinin son illərin məlumatlarına görə, hər il ali təhsil müəssisələrinə qəbul olunanların sayı artsa da, məzunların əmək bazarına uyğun ixtisas üzrə yerləşməsi 30–35%-dən yuxarı qalxmır. Bu, tələbələrin əksəriyyətinin təhsilini bacarıq qazanmaq üçün deyil, gələcəkdə daha yaxşı iş üçün formal şərt kimi qəbul etdiyini göstərir. Bu model indiyə qədər dünyada uğurlu nəticə verməyib və ölkələr Finlandiya, Estoniya, Sinqapur kimi təcrübələrdə artıq “diplomçu deyil, bacarıqçı” yanaşmaya keçiblər”.

Müsahibimiz dedi ki, məsələnin ikinci tərəfi universitetlərin qəbul və tədris modelinə aiddir:

“Son illər qəbul göstəricilərinin genişləndirilməsi, dövlət sifarişlərinin artırılması və xüsusi universitetlərdə ödənişli təhsil imkanlarının çoxalması ali təhsili kütləviləşdirdi, amma məzmunun yenilənmə sürəti kütləviləşmədən geri qaldı. Nəticədə universitetlərin bir hissəsində yüklənmiş qruplar, sırf tələbə sayı üçün açılmış ixtisaslar, əmək bazarında real qarşılığı olmayan proqramlar formalaşdı. Bu da tələbələrin motivasiyasını bacarıq əldə etməkdən uzaqlaşdıraraq, ali məktəbi “diplom mərkəzinə” çevirən sistem təsiri yaratdı”.

AzTehsil.com-n əldə etdiyi məlumata görə K.Əsədov qeyd etdi ki, burada sosial psixologiyanın rolu da az deyil:

“Cəmiyyətdə illərlə formalaşmış “ali təhsilsiz hörmət yoxdur” stereotipi valideynləri övladlarını ixtisasa yox, diplom almağa yönəldən başlıca amillərdən biridir. Bir çox hallarda 4 illik təhsili tamamlayan gəncin nə işlədiyi, nə bacardığı soruşulur, sadəcə “diplomu var” şablonu qəbul edilir. Bu yanaşma xüsusilə iqtisadi cəhətdən orta təbəqədə daha güclü hiss olunur və ali təhsilin sosial status göstərən atributa çevrilməsinə səbəb olur”.

Onun fikrincə, “diplom üçün oxuma” meylinin ali təhsilin keyfiyyətinə təsiri çoxşaxəlidir və ən ciddi zərbə məzmunun dəyərsizləşməsidir:

“Birinci təsir tədrisin səviyyəsinin aşağı düşməsi ilə bağlıdır. Tələbə bacarıq qazanmaq üçün deyil, sadəcə kredit toplamaq üçün oxuyursa, müəllim də tələbənin minimal tələbi ödəməsi ilə kifayətlənir. Bu, bütövlükdə akademik motivasiyanın zəifləməsinə gətirib çıxarır. İkinci təsir universitetlərin keyfiyyət göstəricilərinə aiddir: məzunların kompetensiya səviyyəsi aşağı olduqca həm yerli, həm də beynəlxalq reytinqlərdə geriləmə baş verir, çünki reytinqlər məhz məzunların bilik və bacarıqlarına əsaslanır. Üçüncü təsir isə ölkənin innovasiya və istehsal mühitinə dəyir, bacarıqsız məzun istehsal və xidmət sektorlarında məhsuldarlığın azalmasına, ixtisaslaşdırılmış kadr çatışmazlığına səbəb olur”.

Ekspert vurğuladı ki, dünya təcrübəsi göstərir ki, ali təhsilin məqsədli şəkildə bacarıq mərkəzli modelə keçirilməsi bu problemi azaldır:

“Almaniyanın dual təhsil sistemi tələbənin yalnız diplom deyil, real bacarıq qazanmasına yönəlib. Cənubi Koreya universitetlərdə tədris yükünü praktik layihələrlə əvəzləyərək “sənaye ilə bağlı təhsil” modelini yaradıb. Finlandiya tələbə motivasiyasını yüksəltmək üçün təhsilin ilk illərindən əmək bazarı ilə birbaşa təmas mexanizmləri qurub”. Azərbaycan üçün də müsbət dönüşün təməli qoyulub: 

“Son illərdə Elm və Təhsil Nazirliyinin ali təhsil proqramlarının akkreditasiyasını sərtləşdirməsi, dövlət sifarişli yerlərin planlaşdırılmasını əmək bazarının tələblərinə yaxınlaşdırması, kolleclərin gücləndirilməsi, ikili təhsil layihələrinin tətbiqi və təhsil müəssisələrində nəticəyönlü monitorinqlərin aparılması bacarıq əsaslı modelə keçidin mühüm mərhələləridir”.

K.Əsədov hesab edir ki, “diplom üçün oxuma” tendensiyası təhsil sisteminin deyil, uzun illər formalaşmış ictimai-sosial yanaşmanın məhsuludur:

“Bu meylin azaldılması üçün ali təhsil diplomunun yox, ali təhsil bacarığının dəyər olması təmin edilməlidir. Ali məktəb yalnız dörd il “tədris olunan məkan” deyil, bacarıq formalaşdıran mühitə çevriləndə, diplom da avtomatik olaraq cəmiyyət üçün daha dəyərli olacaq”.