Allergiya və koronavirus infeksiyası – bir medalın iki üzü

Təkamül prosesində infeksiyaların təsiri nəticəsində insanın immun sistemi təkmilləşmişdir. Eyni zamanda, milyon illər ərzində infeksion törədicilərin də təkamülü baş vermişdir. Keçən əsrin əvvəllərində (1906) allergalogiyanın inkişafının başlanğıcında, avstriyalı alim Klemens Pirke infeksiya və allergik patalogiya arasındakı əlaqəyə diqqət yetirmişdir.

Mövcud koronavirus pandemiyası şəraitində bu əlaqənin öyrənilməsi zəruridir. Hazırda bizim üçün tamamilə yeni olan COVID-19-un pandemiya elan edilməsi ilə əlaqədar karantin və sərt məhdudlaşdırıcı tədbirlər şəraitində yaşayırıq.

Bu fikirlər Azərbaycan Tibb Universitetinin kafedra müdiri, tibb elmləri doktoru, professor Lalə Allahverdiyevanın "Allergiya və koronavirus infeksiyası – bir medalın iki üzü” sərlövhəli məqaləsində yer alıb. Yazını oxuculara təqdim edirik.

Allergiyadan əziyyət çəkən xəstələrin əksəriyyəti kəskin respirator virus infeksiyalarına meyillidirlər. Viruslar hər zaman allergik xəstəliklərin, xüsusən də bronxial astmanın kəskinləşməsi üçün triger rolu oynayır. Ağır bronxial astma xəstələri COVID-19-un yayılması ilə əlaqədar yüksək risk qrupundadırlar. Virus xəstəlikləri və COVID-19-un inkişafı bronxial astmanın simptomlarını ağırlaşdıra və xəstələrin vəziyyətini xeyli pisləşdirə bilər.

Molekulyar diaqnostik metodların tətbiqi koronavirus infeksiyasının bronxial astmanın kəskinləşməsinə səbəb olduğunu göstərmişdir. ABŞ Xəstəliklərə Nəzarət və Profilaktika Mərkəzinin məlumatlarına görə, SARS-CoV-2 koronavirus infeksiyası bronxial astmanı kəskinləşdirən bir trigerdir və astmatik xəstələrdə ağır pnevmoniya törədə bilər. İnfeksiyanın qoşulması astmatik pristupların tez-tez təkrarlanmasına və xəstənin astmatik statusa düşməsinə gətirib çıxardır. Astma xəstələri xüsusilə ehtiyatlı olmalıdırlar. Ona görə ki, bu tədqiqatlar məhdudd saydadır və araşdırmalar hələ başlanğıc mərhələdədirlər.

COVID-19 fonunda bronxial astma xəstələrində simptomlar adətən dəyişir və daha ciddi olur. Nəzarət olunmayan bronxial astma xəstələri COVID-19-a yoluxduqda nəticə daha ağır ola bilər.

Bronxial astmada infeksiyanın ağır gedişli olmasının səbəbləri ağciyərlərin ventilyasiyasının azalması, tənəffüs yollarında mikrobların sayının artması, immunitetin zəifləməsi, hormonal preparatların qəbuludur. Məlumdur ki, hormonal terapiyanın əlavə təsiri tənəffüs yollarının selikli qişalarının qoruyucu xüsusiyyətlərinin azalmasına və ikinci infeksiyaya meyilliyə səbəb olur.

Eyni zamanda, ABŞ-da aparılan son tədqiqatların nəticələri göstərdi ki, bronxial astma xəstələri koronavirus infeksiyası üçün yüksək risk qrupuna daxil deyillər. Onların düşüncələrinə görə, respirator allergiya və bronxial astma olan xəstələrdə COVID-19-un ciddi və həyati təhlükəli klinik təzahürləri müşahidə edilməyə bilər. Yalnız ağır nəzarətsiz bronxial astma xəstələri istisna olunur.

Həmçinin, Çin tədqiqatçılarının nəticələri də bronxial astma və digər respirator allergik xəstəliklərin ağır COVID-19-un inkişafı üçün əhəmiyyətli bir risk faktoru olmadığını göstərdi. Bunun səbəbi belə xəstələrdə tənəffüs yollarının hüceyrələrində ACE2 geninin (angiotenzin çevirən ferment) ekspressiyasının azalmasıdır. ACE2 geninin ekspressiysı hipertoniya xəstəliyi, piylənmə, ürək-damar sistemi xəstəlikləri, şəkərli diabet və siqaret çəkən xəstələrdə artır və bununla əlaqədar olaraq onlarda koronavirus infeksiyası ağır keçir.

COVID-19-un spesifik müalicəsi olmadığı müddətdə bronxial astma xəstələrini qorumaq məqsədi ilə bütün səylər koronavirus infeksiyasının profilaktikasına yönəldilməlidir. Eyni zamanda, bronxial astmanı nəzarətdə saxlamaq məqsədi ilə bazis terapiyanı mütləq davam etdirmək lazımdır (inhlyasiyon qlükokortikosteroidlər, inhlyasiyon qlükokortikosteroidlər / uzun təsirli β2 agonistlər, antileukotrienlər).

Bronxial astma olan xəstə koronavirusa yoluxmamaq üçün əllərini tez-tez sabunla yumalı (ən azı 20 saniyə), COVID-19 epidemiyası zamanı insanlarla təmasdan çəkinməli, hamam otağı, dəsmal, qab-qacaq və digər məişət əşyalarını ortaq istifadə etməməlidir. Səthlərin təmizlənməsi və dezinfeksiya edilməsini ailə üzvləri xəstə evdə olmadıqda aparmalıdır ona görə ki, dezinfeksiyaedici maddələr astma tutmasına səbəb ola bilər.

Bronxial astma xəstələrinə aşağıdakı xüsusi tövsiyələr verilə bilər:

– özünü təcrid və karantin rejimini pozmamaq;

– həkim tərəfindən təyin olunan dərmanları təlimata uyğun qəbul etmək;

– astma tutmasına səbəb ola biləcək dezinfeksiyaedici maddələrdən uzaq durmaq;

– astma tutmasına səbəb ola biləcək stresdən uzaq durmaq.

Bronxial astma xəstəsi infeksiyaya yoluxmamaq üçün bütün bu tövsiyələrə əməl etməlidir.

Nebulayzer istifadəsindən çəkinmək lazımdır. Çünki, nebulayzer virusun digər xəstələrə və tibb işçilərinə yayılması riskini artırır. Bronxial astma tutmalarının müalicəsində spacer vasitəsilə dozalanmış aerosol inhlyatorlara üstünlük verilməlidir, zəruri hallarda müşdük və ya sıx maskalardan istifadə edilməlidir.

Spirometriya virus infeksiyasını yayaraq tibb işçiləri və pasiyentlərdə yoluxma riskini artıra bilər. Buna görə də təsdiqlənmiş və ya şübhəli koronavirus infeksiyası olan pasiyentlərdə spirometriya müayinəsi aparılmamalıdır. Koronavirus pandemiyası dövründə vacib olmadığı halda tibb müəssisələrində spirometriya və nəfəs vermənin zirvə sürətinin ölçülməsi (pikfloumetriya) müayinələrinin istifadəsini məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Beləliklə, bronxial astma olan xəstə xəstəliyin gedişinə nəzarət etməli, sosial məsafəni saxlamalı və infeksiyanın profilaktikası üçün bütün tövsiyələrə əməl etməlidir. Ağır nəzarətsiz bronxial astmalı xəstə COVID-19 infeksiyasına yoluxarsa, onda ciddi ağırlaşma riski daha yüksəkdir. Bronxial astma xəstələrində tənəffüs yollarındakı iltihabı azaltmaq və kəskinləşmə riskini maksimum aşağı salmaq çox vacibdir. Xəstələr bilməlidirlər ki, astma əleyhinə dərmanların qəbulunun dayandırılması və ya terapiyanın dəyişdirilməsi SARS-CoV-2 infeksiyasına yoluxma riskindən daha təhlükəlidir.

Allergik rinitli xəstələr də yuxarıda göstərilən bütün tövsiyələrə əməl etməlidirlər. COVID-19 pandemiyası dövründə allergik rinit olan pasiyentlər həkim tərəfindən təyin olunan nazal kortikosteroidlər ilə müalicəni davam etdirməlidirlər.

Bu gün oxşar əlamətləri olan COVID-19, qrip və mövsümi allergiya (pollinoz) arasında differensial diaqnostika aparmaq çox vacibdir.

Pollinozdan əziyyət çəkən xəstələr COVİD-19-a görə yüksək risk qrupuna daxildirlər. Belə xəstələrdə mukozal immunitet pozulur və qüsurlu dövran yaranır, bu zaman infeksiya allergiyanın gedişini, allergiya isə respirator infeksiyanın gedişini ağırlaşdırır.

COVID-19 və pollinoz əlamətlərini necə ayırd etmək olar?

Pollinozun əsas simptomları gözlərdə qaşınma, sulanma, yad cisim hissiyatı, konyunktivanın hiperemiyası, burunda qaşınma, burun tutulması, burun axıntısı və asqırmadır. Pollinoz və COVID-19 -un əsas fərqləri pollinozun mövsümi olması və simptomların antiallergik dərmanlar ilə aradan götrülməsidir. Koronavirus rinoreyaya səbəb ola bilər, lakin bu virusun fərqləndirici əlamətlərindən biri allergiyada müşahidə olunmayan yüksək temperaturdur. Yadda saxlamaq lazımdır ki, pollinozlar üçün temperaturun yüksəlməsi və həzm sisteminin pozulmaları xarakterik deyil. Yüksək temperatur, boğaz ağrısı, quru öskürək və çətinləşmiş tənəffüs müşahidə olunanda Covid-19 barədə düşünmək lazımdır.

COVID-19, qrip və allergiyanın

differensial diaqnostikası

Qrip, allergiya və COVID-19 simptomları oxşardır, lakin yüksək temperatur, quru öskürək və çətinləşmiş tənəffüs olanda COVID-19 barədə düşünmək lazımdır.

Allergiya Qrip COVID-19

Şiddətli burun axıntısı ■

Asqırma ■

Xoruldama ■

Gözlərin qızarması ■

Burun qaşıntısı ■

Baş və boğaz ağrısı ■ ■

Tənəffüsün çətinləşməsi ■

Temperaturun birdən yüksəlməsi ■ ■

Ümumi əzələ zəifliyi ■ ■

Quru öskürək ■ ■ ■

Ağır gedişli COVID-19 əlamətləri tənəffüs çatışmazlığının tez proqressivləşməsi, tənginəfəsliyin artması və pulsoksimetriyası ilə ölçülən oksigen saturasiyasının azalmasıdır (93 faizdən aşağı). Pulsoksimetriya tənəffüs dəstəyinə ehtiyacı olan hipoksemiyalı xəstələri müəyyənləşdirməyə və onun effektivliyini qiymətləndirməyə imkan verən skrininq metoddur. Hipoksemiya səviyyəsinin mütləq monitorinqi, xüsusən də gecə saatlarında bu simptomların olması əsas klinik göstəricilərdir.

Pollinozlu xəstələr spesifik allergen ilə mümkün qədər təmasda olmamalı və həkim allerqoloq ilə müalicə planını konsultasiya etməlidirlər. Bu günə qədər COVID-19 pandemiyası zamanı antiallergik dərmanların istifadəsini qadağan edəcək bir tədqiqat yoxdur.

Hazırda dünya allergoloqları və dermatoloqları yeni bir simptom müşahidə edirlər – bunlar COVID-19 olan xəstələrdə dəri təzahürləridir. Bir müddət əvvəl İtalyan həkimlər "Denqe qızdırmasına bənzər səpgi”, "övrəyə bənzər səpgi” (hives like rash), "kapilyarlarda qan dövranının pozulması” (livedo reticularis), "qızılcaya bənzər səpgi” və "aşağı ətraf barmaqlarında donvurmaya bənzər səpgilər” (COVID ayaq barmaqları) kimi 5 növ dəri reaksiyası təsvir etdilər . "COVID ayaq barmaqları” uşaqlarda və gənclərdə daha çox rast gəlinir və ayaqlarda mavi və ya bənövşəyi səpgilər ilə xarakterizə olunur.

Qabarcığa bənzər vezikulyar səpgi ən çox gövdə nahiyəsində müşahidə olunurdu. Karonavirus infeksiyalı xəstələrin əksəriyyətində makulopapulyar səpgi müşahidə olunurdu, hansı ki, həkimlər çəhrayı dəmrovla müqayisə edirdilər. Belə səpgilər ən çox ağır xəstələrin bədənində qeydə alınıb. Əsasən ağır formalı koronaviruslu yaşlı xəstələrin bədənində qan damarlarının tor şəklində göyərməsi və nekroz, yəni dəri toxumalarının erkən ölümü müşahidə olunurdu.

Maraqlıdır ki, dəri təzahürləri olan xəstələrdə koronavirus infeksiyası üçün xarakterik olan digər respirator simptomlar olmurdu və xəstəliyin erkən mərhələlərində test nəticələri mənfi olurdu. Digər simptomlar olmadıqda dəri səpgiləri COVID-19-un ilk əlaməti ola bilər və ehtimal olunur ki, bu mikrosirkulyasiya pozğunluqları və mikrotrobların meydana gəlməsi və ya bədənin ümumi iltihab reaksiyasının nəticəsidir. Belə xəstələrdə ayaq barmağındakı səpgilər 7-10 gündən sonra iz qoymadan yox olur, bundan sonra xəstəliyin respirator siptomları başlayır və test nəticələri müsbət olur. Bu baxımdan lazımi diaqnostik addım, COVİD-19 olan xəstələrdə dəri səpgilərinin vaxtında tanınması və koronavirus infeksiyasının adekvat müalicəsidir.

COVID-19-un klinik təzahürlərindən və ya ağırlaşmalarından biri də övrə ola bilər. Fransız həkimlərin verdiyi məlumata görə koronavirus ilə yoluxmuş xəstələrin müayinəsi zamanı onlardan bir neçəsində yeni simptom – övrəyə bənzəyən və şiddətli qaşınma verən dəri səpgiləri müşahidə olundu. Bəzi hallarda bu səpgilər ağrılı ola bilir. Lakin virusun dəriyə təsirinin dəqiq səbəblərini müəyyən etmək hələ mümkün olmayıb. Alimlər belə xəstələrlə təcili məşğul olmağı təklif edirlər. Ona görə ki, belə simptomları olan xəstələrdə xəstəliyin tənəffüs təzahürləri olmasa da, nəzəri cəhətdən virusun dəri vasitəsilə ötürülmə ehtimalı yüksək ola bilər. Bu baxımdan, tənəffüs simptomları fonunda və ya onsuz səpgi aşkar edilərsə, epidemiya dövründə xəstədə COVID-19 infeksiyası inkar edilməlidir.

Allergik xəstəliklərin müalicəsində özünəməxsus yer tutan spesifik immunoterapiya (SİT) tibbi personal ilə dövri və uzun müddətli təmas tələb edir. Koronavirus pandemiyası dövründə, allergoloji mərkəzlər və şöbələrdə SİT qəbul edən bütün xəstələr DST və Avropa Xəstəliyin Qarşısının Alınması və Nəzarəti Mərkəzi tərəfindən tövsiyə olunan profilaktik tədbirlərə riayət etməlidirlər. Yoluxa biləcək xəstələrin sayını azaltmaq məqsədi ilə SİT qəbul edən xəstələrin məsləhət və ya həkimlə əlaqə üçün telefon və ya onlayn olaraq allerqoloji mərkəzə müraciət etmələri tövsiyə olunur. Bu ilk növbədə spesifik immunoterapiyanı dərialtı metod ilə qəbul edən xəstələrə aiddir. Sublingual və ya peroral SİT qəbul edən xəstələr onu ev şəraitində davam edə bilərlər. Bununla yanaşı, hər hansı digər virus infeksiyası epidemiyasında olduğu kimi, COVID-19 pandemiyası zamanı SİT başlamaq tövsiyə edilmir. Qeyd etmək lazımdır ki, SİT tətbiq edən tibb personalı fərdi qoruyucu vasitələrlə təchiz olunmalıdırlar.

Yalnız respirator allergiyalarının deyil, digər allergik xəstəliklərin və COVID-19-un qarşılıqlı təsiri məsələsini həll etmək üçün əlavə araşdırmalara ehtiyac var. Bu əlaqələrin öyrənməsi yeni terapevtik strategiyaları daha effektiv şəkildə müəyyənləşdirə və pandemiyaya nəzarət edə bilər.

Ətraf mühitin dəyişməsi, iqlimin istiləşməsi, əhali sıxlığının artması, biotexnologiyanın inkişafı, iqtisadiyyatın qloballaşması, miqrasiya axınının artması və digər amillər yeni infeksiyaların yaranmasına və yayılmasına rəvac verir. İnfeksion xəstəliklərin epidemiyaları ilə əlaqəli bioloji təhlükələr qlobal xarakter daşıyır. COVID-19 epidemiyası XXI əsrin son təhlükəsi deyil. Dünyanın bütün ölkələri infeksiyaların meydana gəlməsinin və yayılmasının qarşısını almaq, vaxtında diaqnoz qoymaq, müalicə və profilaktika metodlarını inkişaf etdirmək və vaksinlər yaratmaq üçün koordinasiya olunmuş tədbirlərə hazır olmalıdırlar. (AZƏRTAC)